نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان

مراسم نقاره نوازی که اکنون در مشهد  برگزار می شود، آیینی است پسندیده و به یادماندنی؛ و نمادی است مورد احترام که معرّف اعتبار، عظمت و شکوه حرم امام رضا علیه السلام و یادگار آیینی قدیمی است که قرن ها قبل از رواج در اماکن متبرکه ی رضوی، در ایران و دیگر کشورها متداول بوده است. بنابراین تحقیق و بررسی در مورد تاریخچه ی این آیین کهن، مستلزم شناخت و مطالعه ی پیشینه و قدمت نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان است نقاره در فارسی به نوعی ساز کوبی متشکل از دو طبل کوچک متّصل به هم اطلاق می گردد که توسط نقاره چی و به وسیله دو چوب که بر طبل نواخته می شود به صدا درمی آید. نقاره خانه نیز در اصطلاح به محل یا برج گفته می شود نقاره خانه در صحن انقلاب اسلامی است. در بعضی از فرهنگ ها به زمان نقاره نوازی و به طور مجاز به نقاره نوبت، و به نقاره چی، نوبت نواز گفته می شود. در گذشته های دور بیشتر اصطلاح نوبت نوازی و از آن پس تا قرن دهم هجری هر دو کلمه و از آن به بعد واژه ی نقاره کوبی به تنهایی در متون فارسی مصطلح بوده است. نقاره نوازی در ایران و جهان از قدمتی بسیار برخوردار می باشد و سابقه ی استفاده از دو ابزار مهم در نقاره کوبی، یعنی طبل و کرنا در شکل اولیه به عهد باستان می رسد که در جنگ و مناسبت های دیگر مرسوم بوده است، چنان که در هزاره ی چهارم قبل از میلاد از طبل پایه دار لی لیس در بین النهرین، و از طبل باریکی به نام بلخ (که به خدای اِ آ نسبت می دادند) در مراسم مذهبی استفاده می شده و در عهد سرایش و دایی (1000 تا 1500ق_م) تبتی های مغولی نژاد و همچنین طبل تنه درختی غول‌آسا در آسام متداول بوده است آیین نواختن کوس، دُهل، کرنا و شیپور که به تدریج شکل خاصی از آن در ایران باستان، نقاره کوبی نام گرفته است و از ایران به کشورهای دیگر راه یافته، از گذشته های دور در سرزمین های مختلف و در سفر و حضر، جنگ و صلح و شادمانی و عزا رایج بوده است. استفاده از طبل و کرنا و شیپور در جنگ ها بیشتر به منظور اطلاع رسانی و اعلام خبر ورود سپاه به یک سرزمین یا تشویق سربازان در جنگ یا برچیدن اردوگاه ها و سان نظامی و یا رویدادهای بزرگ نظامی همچون فتح و پیروزی و اعلان جنگ مرسوم بوده و در زمان صلح و آرامش بیشتر در جشن ها و اعیاد ملّی و مذهبی یا مراسم سوگواری و تشریفات درباری، مانند جلوس پادشاه بر تخت سلطنت، اعلام خبر ورود به شهر، تاجگذاری یا موارد دیگر از قبیل ولادت و مرگ شاهان و شاهزادگان و دیگر مراسم مهم اجتماعی و هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می شده است این آیین در شرق از قدمت بیشتری برخوردار است.(د. بریتانیکا) و رومیان و یونانیان استفاده از این ابزار را در جنگ از شرقی ها آموخته و مورد توجّه قرار داده اند. سرهنری پل آن را یک روش بسیار کهن مردم آسیا می داند و معتقد است که این واژه پس از جنگ های صلیبی وارد زبان های اروپایی شده و رایج گردیده، مارکوپولو به نواختن نقاره به معنای آغاز جنگ توسط ایرانیان اشاره دارد و کریستن سن نیز می نویسد که مردم ایران در جنگ های بالای دیوار مقدمه به وسیله ی بوق و شیپور، محصوران را از حمله دشمن آگاه می کنندمستندات تاریخی از قبیل نوشته های متون قدیمی، گزارش های سفرنامه نویسان، وجود مکان هایی با نام نقاره، نقاره خانه، نقاره چی محلّه، نقاره خوان، نقاره کوب، نقاره ناوکش و ... در فرهنگ آبادی های ایران، و مزار پیر نقاره خانه در نزدیکی خواف، تپه ی نقاره خانه در گناباد، برج کوچک نقاره خانه در بالای کوهسار تقی آباد ساری، ... و ابزارهای نوبت نوازی عهد هخامنشی در موزه ی تخت جمشید و سنگ نگاره های طاق بستان کرمانشاه که جلوه ای از نوبت نوازی را به نمایش می گذارد و همچنین وجود اصطلاحات مربوط به نقاره نوازی در اشعار شعرای قدیم و جدید و وجود بعضی دیگر از واژه ها در فرهنگهای لغت، مانند اسب نقاره، شتر نقاره و فیل نقاره، مؤیّد قدمت این آیین در سرزمین ایران است درباره ی سابقه ی نقاره و نقاره نوازی در ایران نظریات مختلفی وجود دارد. بعضی همچون نظامی آن را به عصر پیشدادیان نسبت داده است.                                                  

پیشینه ی نقاره نوازی و نقاره خانه در آستان قدس رضوی

اگر چه از زمان دقیق و چگونگی پیدایش رسم نقاره نوازی در آستان قدس رضوی اطلاع روشنی در دست نیست، امّا رواج و دوام این سنت دیرینه ایرانی در اماکن متبرکه، مبین آن است که مسلمان ایرانی به همان سان که ذوق و هنر خویش را با شور ایمان درآمیخته و هنر معماری را در خدمت فرهنگ اسلامی و در قالب طرح های بدیع در محراب، گنبد، مناره و ... متجلی ساخته و معرفت عمیق دینی اش را در تزیین طاق ها و ایوان ها و مقرنس و معرق و مضرّس ها با خلق طرح های اسلیمی و دیگر آمیزه های نوخاسته با عالی ترین جلوه به نمایش گذاشته است، با برقراری مراسم نقاره نوازی در بارگاه رضوی به این رسم تعظیم و تکریم، که ریشه در فرهنگ ایرانی دارد، رنگ اعتقادی داده و بدین گونه با حفظ آن به یکی دیگر از مظاهر هنر و فرهنگ مسلمان ایرانی تشخّص بخشیده و اینک با گذشت زمان و منسوخ شدن این آیین، نقاره نوازی به یادگار به عنوان نمادی محترم و پسندیده در حریم رضوی درآمده است . آگاهی درباره ی این آیین از حدود قرن نهم هجری فراتر نمی رود و قدیم ترین خبر در این باره همان نوشته مؤلف مهمان نامه بخارا در اوایل قرن دهم هجری است که در گزارشی از سفر محمّد خان شیبانی به حرم رضوی از وجود نقاره خانه و رسم نقاره نوازی در اماکن متبرکه رضوی خبر می دهد.                                                                                                                                       

مواقع نقاره نوازی                                    

اکنون همه روزه به جز ایام سوگواری و ماه های محرم و صفر، دو نوبت پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت بیست دقیقه نقاره نواخته می شود و در جشن اعیاد علاوه بر نوبت های معمول دو یا سه نوبت به ترتیب یک ساعت بعد از غروب و یک ساعت بعد از طلوع آفتاب نقاره نوازی می شود و در ماه رمضان یک نوبت در دو ساعت مانده به سحر و بعد از اتمام مناجات مؤذنان به مدت نیم ساعت نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب آفتاب نقاره افطار نواخته می شود و در جشن نوروز و زمان تحویل ساعت نیز نقاره خانه مراسم اجرا می کند.     

تاریخچه ی ساختمان نقاره خانه

ساختمان نقاره خانه معمولاً در مکانی مرتفع در بالای دروازه ی شهر یا سردرِ ورودی کاخ شاهان و یا مکان مرتفع در نزدیکی ارگ و یا قراول خانه احداث می گردید تا صدای نقاره در قسمت های مختلف شهر شنیده شود و از نظر ظاهری شبیه برج و یا آشیانه به شکل مستطیل و یا مربع و مسقّف بودند و به وسیله ی پلکان با زمین مرتبط می شدند. بنای نقاره خانه ی آستان قدس رضوی نیز با همان ضرورت و در مکان کنونی که مرتفع ترین نقطه ی در مرکز شهر مشهد قدیم بوده است، احداث شده تا صدای نقاره در حرم و شهر شنیده شود. از پیشینه ی ساختمان نقاره خانه ی آستانه پیش از دوره قاجاریه آگاهی چندانی در دست نیست و در خبر مؤلف مهمان نامه ی بخارا نیز از وضعیت ساختمان توصیفی به عمل نیامده و فقط به وجود محلی خاص در فوق بارگاه رضوی اشاره شده است که ممکن است منظور سایبان یا نقاره خانه ی قدیمی قبل از سال 1336 ه.ش مکانی برای تجمع نقاره نوازان یا آشیانه ای بوده که بعدها به محل کنونی انتقال یافته است، ولی به طور مسلم این مکان به دلیل عدم ایجاد صحن عتیق، در سمت غرب یا شرق گنبد و برفراز چند بنای موجود در اطراف حرم قرار داشته که محل دقیق آن مشخص نیست.                                                                                                                                  

نقاره خانه سابق تقریباً در همین محل کنونی قرار داشته و ساختمان آن در دوره قاجاریه آغاز شده و توسط حاجی قوام الملک به اتمام رسیده است.                                                          

این بنا که در مقیاس کوچک تر و کم ارتفاع تر از نقاره خانه ی کنونی و از چوب و حلب ساخته شده بود بر روی لبه ی کم عرض بام تاج ایوان غربی(سردرِ داخلی ایوان) صحن عتیق قرار داشت و دارای بیست پایه ی چوبی بود که سقف شیروانی آن بر فراز نقاره خانه واقع بود و در واقع حکم سایبانی مکعب مستطیل و مسقف را داشت که لبه ی شرقی آن بر روی تیر چوبی پهن و به وسیله ستون های چوبی بر روی طاق تویزه مستحکم شده بود و نقاره چیان از فضای موجود در زیر و از طریق نردبان چوبی به محل نقاره خانه آمد و شد می کردند.                                    

این بنای قدیمی که به دلیل عدم استحکام و کاربرد مصالح ساده، با گذشت زمان پوسیده و فرسوده شده و به رغم آنکه با بادبندهای چوبی در اطراف مهار شده بود، در شرف انهدام بود، در سال 1338 ه.ش برای بازسازی و احداث نقاره خانه ی جدید تخریب شده و عملیات ساختمانی آن در زمان محمّد مهران، نیابت تولیت وقت و تحت نظارت مهندس قهرمانی و معماری حاج احمد بیوکی آغاز شد و در سال 1346 ه.ش عملیات ساختمانی آن خاتمه یافته، آماده بهره برداری گردید.                                                                                                                                            

برای احداث نقاره خانه چون سقف ایوان شکست برداشته بود ابتدا سردرِ داخلی و خارجی به وسیله ی بتون مسلّح به یکدیگر پیوند یافته و با ستون های بتونی و سقف سیمانی به هم متصل شدند و سپس به محاذات ستون ها پایه های نقاره خانه گذاشته شد و پیکره ی یکپارچه و بتونی نقاره خانه بر روی آن قرار گرفت. در زمانی که نقاره خانه ی جدید در حال احداث بود به مدت چند ماه ابتدا در کنار برج ساعت بر فراز ایوان غربی و پس از آن به مدت چهار سال بر روی سکوی چوبی موقت و بر فراز ایوان عباسی، نقاره نوازی می شد تا اینکه ساختمان جدید احداث گردید. این بنا از سه طبقه تشکیل شده است که در طبقه اول انبار وسایل نقاره خانه و در طبقه ی دوم، اتاقک مخصوص نقاره چیان قرار دارد که با دو پنجره ی کوچک آهنی به طرف مغرب مزین است و در طبقه فوقانی آشیانه ی نقاره خانه واقع شده که حدوداً 20/3 متر ارتفاع دارد و به صورت هشت ضلعی منتظم کشیده در طول است. ارتفاع نقاره خانه 50/9 متر و قاعده ی آن 30 × 18/6 متر می باشد و سقف آشیانه با 18 پایه ی آهنی بر روی طبقه دوم اتصال یافته و نرده ای آهنی با طرح های هندسی در اطراف آن کشیده شده و در نمای خارجی بر لبه ی سقف آشیانه سه قطار مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام آشیانه کنگره ای معرق به رنگ فیروزه ای در دورتادور خودنمایی می کند. نمای بیرونی دو طبقه ی تحتانی نقاره خانه نیز به وسیله طاق نماهای زیبا و با خوانچه بندی به وسیله ی کاشی معرق در رنگ های جالب مزیّن شده است که ساختمان مقرنس ها و سایر امور ساختمانی بر عهده ی حاج صادق رأفتی و طرح کاشی های معرق به قلم محمّد حسن رضوان، کتیبه نویس آستان قدس بوده است. ساختمان نقاره خانه از زمان تأسیس تا کنون چندین بار مرمت های جزئی داشته است .توضیح این که نقاره خانه در ایران و در آستان قدس از سابقه ای چند صد ساله برخوردار است و اگر چه اصطلاحات مربوط به این تشکیلات و بنا، مانند کرناخانه، شادیانه، عملجات شکوه، مهتر و دهباشی نقاره خانه، نوبت، و نام طبل ها و دیگر واژه ها به فراموشی سپرده شده است.